رقابت در آسیای مرکزی: پزشکیان در آستانه دنبال چه بود؟

به گزارش آستانه‌تایمز، سفر رسمی رئیس‌جمهور ایران به قزاقستان در ۲۱ آذر (۱۱ دسامبر)، نشان‌دهنده تمرکز فزاینده و استراتژیک تهران بر آسیای مرکزی در بحبوحه تشدید رقابت‌های ژئوپلیتیک است. این سفر برای قزاقستان و همسایگانش، بار دیگر اهمیت این منطقه برای ایران و همچنین فرصت‌ها و محدودیت‌های پیش روی این تعامل را برجسته کرد. در شرایطی که تحریم‌ها همچنان اقتصاد ایران را تحت فشار قرار می‌دهند، دسترسی به بازارهای آسیای مرکزی و توسعه پیوندهای حمل‌ونقل برای تهران اهمیتی حیاتی یافته است.

آسیای مرکزی به عرصه‌ای پویا در رقابت قدرت‌های بزرگ تبدیل شده است. تنها در یک سال گذشته، نشست‌های سطح بالای C5+1 با حضور اتحادیه اروپا، چین، روسیه و ایالات متحده برگزار شده و بازیگران منطقه‌ای مانند ترکیه و جمهوری آذربایجان نیز نفوذ خود را تقویت کرده‌اند. در چنین شرایطی، ایران نمی‌تواند تحولات شمال مرزهای خود را نادیده بگیرد. این افزایش توجه بین‌المللی، تهران را به تشدید تعاملات سیاسی و اقتصادی خود در منطقه واداشته است.

یکی از اهداف اصلی ایران در آسیای مرکزی، شکستن انزوای طولانی‌مدت سیاسی و اقتصادی است. در مذاکرات آستانه، قاسم‌ژومارت توکایف، رئیس‌جمهور قزاقستان، و مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، بر سر افزایش حجم تجارت دوجانبه از ۳۴۰ میلیون دلار فعلی به ۳ میلیارد دلار توافق کردند. پزشکیان با اشاره به رشد ۴۰ درصدی تجارت دو کشور، اعلام کرد که بیش از ۳۵۰ شرکت با سرمایه ایرانی در قزاقستان فعال هستند. این جهش تجاری می‌تواند مسیری برای گشایش اقتصادی در برابر محاصره تحریم‌ها باشد.

ایران، آسیای مرکزی را پلی برای دسترسی به بازارهای بزرگ چین و روسیه می‌بیند. تهران به دنبال تعمیق اتصال تجاری و لجستیکی در سراسر اوراسیاست و این منطقه نقشی محوری در این استراتژی ایفا می‌کند. مسیرهای کلیدی مانند کریدور شمال–جنوب و راه‌آهن قزاقستان–ترکمنستان–ایران، شاهد افزایش ۵۳ درصدی حجم بار تنها در ۱۰ ماه نخست سال بوده‌اند. راه‌اندازی نخستین قطار باری منظم چین–ایران از مسیر قزاقستان و ترکمنستان نیز بار دیگر بر نقش ترانزیتی منطقه تأکید می‌کند.

با وجود منافع متقابل، تحریم‌های بین‌المللی همچنان بزرگ‌ترین مانع بر سر راه تعامل ایران با آسیای مرکزی است. این محدودیت‌ها تجارت، سرمایه‌گذاری و پروژه‌های زیربنایی را تحت تأثیر قرار داده‌اند. برای مثال، گردش تجاری ایران و قزاقستان که در سال ۲۰۰۸ به ۲ میلیارد دلار رسیده بود، پس از تشدید تحریم‌ها در سال ۲۰۱۹ به ۳۰۰ میلیون دلار سقوط کرد. با این حال، گذار به نظم چندقطبی و عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای (SCO) و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EEU) فرصت‌های جدیدی ایجاد کرده که به رشد ۳۵ درصدی تجارت تنها در دو ماه منجر شده است.

نااطمینانی‌های منطقه‌ای، از جمله تنش‌ها در مسیرهای جنوبی، کشورهای آسیای مرکزی را به تنوع‌بخشی به مسیرهای حمل‌ونقل سوق داده و این یک فرصت برای ایران است. همزمان، نزدیکی فرهنگی و تاریخی نیز زمینه را برای تقویت روابط فراهم می‌کند. رئیس‌جمهور توکایف با اشاره به اینکه حدود ۴ درصد از واژگان زبان قزاقی ریشه فارسی دارند، بر همکاری‌های فرهنگی و تاریخی تأکید کرد. در نهایت، ایران دیگر نمی‌تواند آسیای مرکزی را نادیده بگیرد، زیرا با زیان‌های اقتصادی و راهبردی جدی روبه‌رو خواهد شد. هرچند موانع پابرجا هستند، اما مزیت‌های موجود در صورت سرمایه‌گذاری پایدار، می‌تواند جایگاه تهران را در این منطقه تقویت کند.