اولین اسکناس پلاستیکی جهان؛ چرا پول کاغذی کنار می رود؟
اگر یک اسکناس دلار استرالیا را زیر شیر آب بگیرید، اتفاق خاصی نمیافتد.
نه جوهر پخش میشود، نه کاغذ نرم میشود و نه اسکناس از هم میپاشد.
این فقط یک ویژگی فنی نیست؛ نتیجه تصمیمی است که بیش از سه دهه پیش، مسیر صنعت پول در جهان را تغییر داد.
استرالیا اولین کشوری بود که اسکناس پلاستیکی را نه بهعنوان یک ایده آزمایشی، بلکه بهعنوان پول رسمی و سراسری وارد چرخه اقتصاد کرد؛ تصمیمی که از یک مسئله ساده اما پرهزینه شروع شد: جعل اسکناس.
مسئلهای به نام جعل
در دهههای ۱۹۷۰ و اوایل ۱۹۸۰، جعل اسکناس در استرالیا به مشکلی جدی تبدیل شده بود. اسکناسهای کاغذی سنتی، با وجود نخ امنیتی و چاپ خاص، دیگر در برابر ابزارهای جدید جعل ایمن نبودند. هرچه ویژگیهای امنیتی روی کاغذ پیچیدهتر میشد، هزینه چاپ بالاتر میرفت، اما خیال سیاستگذار پولی همچنان راحت نبود.
در همین مقطع بود که بانک مرکزی استرالیا (Reserve Bank of Australia) به یک جمعبندی غیرمعمول رسید:
شاید مشکل از طراحی نباشد؛ شاید مشکل از جنس پول است.
وقتی «جنس پول» عوض شد
برای اولین بار، یک بانک مرکزی تصمیم گرفت بهجای ارتقای کاغذ، اساساً کاغذ را کنار بگذارد. این تصمیم با همکاری سازمان پژوهشی دولتی استرالیا (CSIRO) و صنعت چاپ امنیتی پیگیری شد. حاصل این همکاری، مادهای جدید برای پول بود: پلیمر.
در سال ۱۹۸۸، همزمان با دویستمین سالگرد تأسیس استرالیا، اولین اسکناس پلیمری جهان با ارزش ۱۰ دلار استرالیا منتشر شد. اسکناسی که نهتنها ظاهری متفاوت داشت، بلکه ویژگیهایی ارائه میداد که پیش از آن در پول کاغذی ممکن نبود؛ از جمله پنجره شفاف امنیتی که جعل آن با ابزارهای معمول تقریباً غیرممکن بود.
نکته مهم اینجاست که این اسکناس، صرفاً یک یادبود یا نمونه نمایشی نبود. بعد از چند سال آزمون و خطا، بانک مرکزی استرالیا تصمیم گرفت کل نظام اسکناس کشور را به پول پلیمری منتقل کند.
پایان اسکناس کاغذی
بین سالهای ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۶، تمام اسکناسهای کاغذی استرالیا بهتدریج از چرخه خارج شدند. از آن زمان تاکنون، هیچ اسکناس کاغذیای در استرالیا چاپ نمیشود. تمام اسکناسهای در گردش این کشور از پلیپروپیلن مخصوص ساخته شدهاند؛ مقاومتر، تمیزتر و امنتر.
این تصمیم، فقط یک انتخاب فناورانه نبود؛ یک تصمیم اقتصادی بود. اسکناس پلیمری در زمان چاپ گرانتر است، اما عمر آن دو تا چهار برابر اسکناس کاغذی است. یعنی در بلندمدت، نیاز به چاپ مجدد کمتر میشود و هزینه نگهداری پول نقد کاهش مییابد.
به زبان ساده:
پول پلاستیکی دیرتر خراب میشود و دیرتر خرج دولت را بالا میبرد.
تصمیمی که مرزها را رد کرد
در ابتدا، بسیاری این تصمیم را خاصِ استرالیا میدانستند؛ کشوری دورافتاده با جمعیت محدود و شرایط ویژه. اما تجربه عملی، خیلی زود نگاهها را تغییر داد. اسکناسها کمتر فرسوده میشدند، جعل بهشدت افت کرد و هزینههای جانبی کاهش یافت.
همین تجربه کافی بود تا بانکهای مرکزی دیگر کشورها، با احتیاط اما جدی، به این فناوری نگاه کنند. نخست کشورهایی که با جعل گسترده یا هزینه بالای نگهداری پول نقد روبهرو بودند، به سراغ اسکناس پلیمری رفتند. بعد نوبت اقتصادهای بزرگتر رسید.
امروز، بیش از ۴۰ کشور در جهان از اسکناسهای پلیمری استفاده میکنند.
کانادا اسکناسهای کاغذی خود را کنار گذاشت، بریتانیا نسل جدید پوند را پلاستیکی کرد، نیوزیلند و رومانی بهطور کامل به این فناوری مهاجرت کردند و کشورهایی مانند مکزیک و ویتنام، اسکناسهای درشت خود را پلیمری ساختند تا هم عمر پول را افزایش دهند و هم جعل را مهار کنند.
نکته جالب اینجاست که با وجود این گسترش جهانی، ریشه فناوری اسکناس پلیمری همچنان به همان تصمیم اولیه استرالیا بازمیگردد؛ تصمیمی که نشان داد حتی در عصر پرداختهای دیجیتال، پول فیزیکی هنوز جای نوآوری دارد.
چرا هنوز اسکناس مهم است؟
در نگاه اول، اسکناس پلاستیکی در عصر پرداختهای الکترونیک، شبیه یک بازگشت به گذشته به نظر میرسد.
اما بانکهای مرکزی دقیقاً برعکس فکر میکنند.
در دنیایی که پرداختها به برق، اینترنت و زیرساخت دیجیتال وابسته شده، پول نقد به «لایه پشتیبان» اقتصاد تبدیل شده است؛ ابزاری که وقتی همهچیز از کار میافتد، هنوز کار میکند. به همین دلیل است که اسکناس نهتنها حذف نشده، بلکه هوشمندتر، امنتر و بادوامتر شده است.
اسکناس پلیمری استرالیا پاسخ به این سؤال بود:
اگر پول فیزیکی قرار است در کنار پرداخت الکترونیک بماند، چه شکلی باید داشته باشد؟
پاسخ روی خود اسکناس نوشته شد؛
در پنجرههای شفاف، در لایههای ضدجعل و در جنسی که خیس نمیشود و پاره نمیگردد.
در جهانی که پول هر روز نامرئیتر میشود، اسکناس قرار است یک چیز را یادآوری کند:
اعتماد، هنوز باید قابل لمس باشد.