روایت رسانه‌های جهان از تشنگی ایران

در هفته‌ای که گذشت، ایران در صدر اخبار محیط‌زیستی جهان قرار گرفت. از هشدار رئیس‌جمهور درباره احتمال تخلیه تهران تا خشکسالی بی‌سابقه و فرونشست زمین، دست‌کم پنج رسانه معتبر بین‌المللی روایت‌هایی متفاوت اما به‌هم‌پیوسته از «ایرانِ در آستانه روز صفر» منتشر کردند.

هر رسانه با عینک و پیش‌فرض خاص خود به این بحران نگاه کرده است؛ برخی از زاویه سیاست و تاریخ، برخی از منظر تغییرات اقلیمی و زندگی روزمره مردم، و برخی نیز از دریچه اقتصاد آب و آینده شهرنشینی. زومان در این گزارش تلاش می‌کند نه این روایت‌ها را تأیید یا رد کند، بلکه تبار آن‌ها، زاویه دیدشان و تصویری را که از ایران به جهان ارائه می‌دهند بازخوانی کند.

در میان رسانه‌های بین‌المللی، وال‌استریت ژورنال – روزنامه‌ای با رویکرد محافظه‌کار و نگاه امنیتی به خاورمیانه – داستان بحران آب ایران را از نقطه‌ای نامعمول آغاز می‌کند: همکاری‌های آبی ایران و اسرائیل در دوره پهلوی.

 این رسانه مدعی است زیرساخت‌های آبی کشور در دهه ۴۰ و ۵۰ شمسی با مشارکت صدها مهندس اسرائیلی بازسازی شد و ایران به سمت مدیریت فنی و غیرسیاسی منابع آب حرکت کرد. روایت به‌گونه‌ای طراحی شده که سقوط آن دوره را به تغییرات مدیریتی پس از انقلاب پیوند بزند؛ دوره‌ای که به‌گفته این روزنامه، پروژه‌های بزرگ سدسازی و انتقال آب از دست متخصصان خارج و به دست نهادهای سیاسی و نظامی سپرده شد.

وال‌استریت ژورنال نتیجه می‌گیرد که این چرخش، زمینه‌ساز انباشت تنش‌های امروز شده: فرونشست زمین، خشک‌شدن رودخانه‌ها، تخلیه روستاها و مهاجرت اجباری.

 این روایت، با وجود سوگیری سیاسی‌اش، به یک نکته مشترک با کارشناسان داخلی اشاره می‌کند: ضرورت دورماندن مدیریت آب از انگیزه‌های سیاسی و پروژه‌های فاقد مطالعات محیط‌زیستی.

اگر وال‌استریت بحران را از سطح سیاست می‌بیند، ان‌بی‌سی نیوز – رسانه‌ای جریان‌اصلی با تمرکز بر انسان و روایت میدانی – از جلوی درِ خانه‌های مردم شروع می‌کند.

گزارش‌های این شبکه تصویر تهرانِ تشنه را به‌گونه‌ای توصیف می‌کند که خواننده حس می‌کند در کنار خانواده‌هایی ایستاده که سه روز آب نداشته‌اند، با مخازن پلاستیکی به‌دنبال ذخیره حداقلی آب هستند یا شبانه به خانه اقوام می‌روند تا حمام کنند.

ان‌بی‌سی از پوسترهایی می‌نویسد که روی دیوارهای شهر ظاهر شده: «کمبود آب داریم. هنوز بارانی نیامده.» و از شهروندانی که می‌گویند شرکت آب توصیه کرده پمپ و مخزن بخرند، اما «گرانی» و «فشار اقتصادی» اجازه نمی‌دهد.

این رسانه، بحران را در سطح زندگی روزمره و نابرابری شرح می‌دهد و هشدار رئیس‌جمهور درباره احتمال تخلیه تهران را نشانه‌ای از عبور بحران از «مرزهای عادی» می‌داند.

در این روایت، ایران دیگر فقط یک کشور خشک نیست؛ جایی است که «ورشکستگی آبی» در حال تبدیل‌شدن به یک مسئله امنیتی و اجتماعی است.

گاردین – رسانه‌ای لیبرال با حساسیت بالا نسبت به محیط‌زیست – بحران آب ایران را در قالبی ترکیب‌شده از جامعه‌شناسی، دین و اقلیم بازگو می‌کند. برای این رسانه، ایران تبدیل شده به آینه‌ای که نشان می‌دهد یک جامعه مذهبی چگونه بحران اقلیمی را معنا می‌کند.

در گزارش اخیرش، گاردین از مساجدی می‌نویسد که مردم در آن‌ها برای باران دعا می‌کنند، از کاهش ۹۸ درصدی پوشش برف نسبت به سال قبل، و از مقاماتی که خشکسالی را به «گناهان اجتماعی» و «بی‌حجابی» پیوند می‌زنند. گاردین البته این مواضع را در کنار پرسش‌های منتقدان داخلی قرار می‌دهد: اگر بی‌حجابی باعث خشکسالی است، چرا اروپا این‌قدر سبز است؟

این رسانه با ترکیب داده‌های علمی، روایت‌های مذهبی و هشدارهای کارشناسانی مانند کاوه مدنی، وضعیت ایران را نمونه‌ای از تقاطع بحران اقلیم و شکاف‌های اجتماعی–فرهنگی می‌بیند؛ جایی که تغییرات آب‌وهوایی فقط یک مسئله علمی نیست، بلکه محل نزاع درباره معنا، اخلاق و سیاست شده است.

Vox – رسانه‌ای دیجیتال که هدفش توضیح مسائل پیچیده به ساده‌ترین زبان است – بحران تهران را در چارچوب مفهومی متفاوتی قرار می‌دهد: روز صفر.

از نظر این رسانه، تهران امروز در وضعیتی قرار گرفته که پیش‌تر سائوپائولو و کیپ‌تاون تجربه کرده‌اند.

 شهری که یکی از پنج سد اصلی‌اش کاملاً خشک شده، سد دیگرش زیر ۸ درصد ظرفیت است و مشهد نیز ذخیره‌ای کمتر از ۳ درصد دارد.

به باور Vox، بحران ایران حاصل جمع سه عامل است: خشکسالی تشدیدشده، ساختار اقتصادی آب و دشواری دسترسی به فناوری‌های روز به‌دلیل تحریم‌ها و تنش‌های منطقه‌ای.

این رسانه برخلاف دیگران، راه‌حل را در اصلاح «مدل اقتصادی آب» می‌بیند: تعرفه‌های پلکانی حجمی، سرمایه‌گذاری پایدار در زیرساخت‌های شهری و اصلاح ناکارآمدی مالی شبکه آب.

در نگاه Vox، ایران نمونه‌ای است که نشان می‌دهد آینده شهرهای بزرگ جهان بدون اصلاحات اقتصادی، به‌سرعت می‌تواند به «آینده بدون آب» تبدیل شود.

EU Reporter – رسانه‌ای مستقر در بروکسل که بخشی از مطالبش به قلم نویسندگان اپوزیسیون ایرانی منتشر می‌شود – بحران آب را نه صرفاً یک مسئله محیط‌زیستی، بلکه شاهدی بر «ضعف نظام سیاسی» معرفی می‌کند.

 این رسانه صریح‌تر از دیگران می‌نویسد که سدسازی گسترده، توسعه کشاورزی آب‌بر و نقش برخی نهادها در پروژه‌های بزرگ، به‌جای مدیریت علمی، به ساختار اقتصاد سیاسی پس از انقلاب پیوند خورده است.

اما صرف‌نظر از لحن سیاسی آن، این متن نشان می‌دهد که در بخشی از فضای رسانه‌ای اروپا، آب ایران به «شاخص مشروعیت» تبدیل شده است.

در نگاه جهانی، بحران آب ایران دیگر یک حادثه مقطعی یا صرفاً نتیجه خشکسالی نیست. رسانه‌ها – هر کدام با زاویه و سوگیری مشخص – ایران را نمونه‌ای از «کشوری در آستانه بحران ساختاری محیط‌زیستی» تصویر کرده‌اند؛ کشوری که تغییرات اقلیمی، فشار جمعیتی، ناکارآمدی پروژه‌های بزرگ، نابرابری و فرونشست زمین، همگی در یک نقطه همگرا شده‌اند.

در عین تفاوت روایت‌ها، یک پیام مشترک دیده می‌شود:

بحران آب ایران فقط مسئله امروز نیست؛ هشدار آینده است. برای ایران، و برای جهان.